Ұзақ уақыт бойы Азия елдері ғарыш саласында Ресей, АҚШ және Еуропа елдерінен бір қадам артта қалған өңір ретінде танылды. Алайда бүгінгі таңда бұл аймақ инновациялар мен ғарыштық амбициялар орталығына айналып отыр.
Қытай, Үндістан, Жапония, Оңтүстік Корея және Солтүстік Корея сияқты Азия мемлекеттері ғарыш саласындағы белсенділігін арттыруда. Олар ғарышты ғылыми және әскери бәсекелестік алаңы ретінде қарастырады. Қытай өздерінің жеке ғарыш станциясын салуда, Айға сапар жасауды жоспарлап, жаулас спутниктерді бейтараптандыруға арналған технологиялар әзірлеп жатыр. Үндістан амбициялы зерттеу бағдарламаларына инвестиция құя отырып, Ай мен Марсқа миссиялар ұйымдастыра отырып, ғарыштағы қорғаныс әлеуетін күшейтуде.
Жапония мен Оңтүстік Корея негізінен азаматтық және технологиялық мақсаттарға бағытталғанымен, өңірдегі шиеленістің өсуіне байланысты барлауға және бақылауға арналған спутниктерге қаржыландыруды арттырып отыр. Тіпті Солтүстік Корея да халықаралық санкцияларға қарамастан, өз ғарыштық амбициясын көрсетуге тырысып, ракеталық бағдарламасын әскери жобалармен ұштастыруда.
Нәтижесінде ғарышты игеру тек мәртебе белгісі емес, XXI ғасырда билік пен технологиялық басымдық үшін жарыс құралына айналды.
Соңғы жылдары Қытай әлемдегі ең дамыған ғарыш бағдарламаларының бірін жасап, Ресей мен АҚШ-қа тікелей бәсеке көрсетуде. Қытайдың Ұлттық ғарыш басқармасы (CNSA) жетекшілік еткен бағдарламасы қарқынды дамуда. Қытайдың ең ірі жетістігі – «Тяньгун» атты өз орбиталық станциясын салуы, ол бірнеше жылдан кейін толық жұмыс істей бастайды.
«Тяньгун» — «Көк сарай» деген мағынаны білдіретін, үш модульден тұратын ғарыш құрылымы. Мұнда ғарышкерлер ұзақ уақыт тұрып, жұмыс істей алады. Бұл станция ғылыми зерттеулердің басты орталығы болмақ және болашақта оны кеңейтіп, ғаламдық зерттеу алаңына айналдыру жоспарланып отыр.
Қытай Айды зерттеу бағдарламасын «Чанъэ» жобасы аясында біртіндеп дамытып келеді. 2019 жылы «Чанъэ-4» ғарыш аппараты Айдың бетінің адам ешқашан бармаған қараңғы жағына тарихи қону жасады. 2020 жылы «Чанъэ-5» Айдан топырақ үлгілерін жинап, Жерге жеткізді.
Бұл тек бастамасы ғана. Алдағы уақытта «Чанъэ-7» миссиясы Айдағы су көздерін зерттеуге бағытталады. Ал 2030 жылға қарай Қытай алғашқы пилотталған миссиясын Ай бетіне жіберуді жоспарлап отыр.
Сондай-ақ Қытай Күн жүйесінің алыс бұрыштарын зерттеуге де белсенді қатысуда. 2021 жылы «Тяньвэнь–1» миссиясы аясында орбиталық аппарат, қонатын модуль және «Чжужун» атты марсоход Марсқа жетіп, Қытайдың планеталарды зерттеудегі технологиялық мүмкіндігін көрсетті. Болашақта Қытай Марстан топырақ үлгілерін Жерге жеткізу және Марста зерттеу станциясын салу жоспарын жүзеге асыруды көздейді.
Қытай ғарышты тек ғылыми емес, сонымен қатар әскери және стратегиялық тұрғыдан да дамытып жатыр. «Яогань» атты барлау спутниктерінің кең желісі бүкіл әлем бойынша ақпарат жинауда. Әскери операцияларда қолданатын BeiDou навигациялық жүйесі GPS-тің американдық баламасы ретінде Қытайға тәуелсіздік береді.
Қытай 2007 жылы өз спутнигін жою арқылы қарсы спутник қаруы (ASAT) технологиясын алғаш көрсетті. Бұдан кейінгі стратегиясында спутниктердің сигналдарын бөгеп, кибершабуылдар ұйымдастыру сияқты қорғаныс әдістерін дамыту бар.
Үндістан – ғарыш саласындағы «азиялық жолбарыс»
Үндістан Қытайға қарағанда кейінірек ғарышқа аяқ басса да, бүгінгі таңда кеңінен танылған жетекші елдердің бірі. Үндістанның Ғарыш зерттеу ұйымы (ISRO) тиімділігі мен үнемділігімен танымал. Үндістан алғаш рет Марстың орбитасына зондты бірден сәтті жеткізген ел болды.
2013 жылы іске асқан Mars Orbiter Mission (Mangalyaan) миссиясы күрделі ғарыш жобаларын аз шығынмен орындауға болатынын көрсетті. Кейінгі үлкен жетістік – 2023 жылы іске қосылған «Чандраян-3» миссиясы. Оның құрамындағы «Викрам» қону модулі мен «Прагьян» атты Ай бетінде жұмыс істейтін робот Айдың геологиясын зерттеді.
Үндістан ғарышты зерттеумен ғана шектелмей, өз ракеталық өнеркәсібін де дамытып келеді. PSLV жүйесі – сенімділігімен танылған, әлемнің түкпір-түкпіріндегі жүздеген спутниктерді орбитаға шығарған жүйе. «Гаганьян» миссиясы аясында жақын арада Үндістан алғашқы пилотталған ғарыш ұшуын жоспарлап отыр.
Әскери салада да Үндістан белсенді. RISAT және Cartosat спутниктері шекараны және геосаяси жағдайды бақылауда маңызды рөл атқарады. 2019 жылы Үндістан өзінің спутнигін қарсы спутник зымыранмен жою операциясын «Миссия Шакти» аясында сәтті өткізді. Үндістан АҚШ, Франция сияқты батыс елдерімен ынтымақтастық орнатып, азаматтық және әскери ғарыш технологияларын жедел дамытуда.
Жапония – ғарыш зерттеулеріндегі технологиялық көшбасшы
Жапонияның аэроғарыштық зерттеулер агенттігі (JAXA) бірнеше онжылдық бойы ай мен астероидтарды зерттеуде алдыңғы қатарда келеді. 2020 жылы «Хаябуса-2» зонд астероид Рюгудан топырақ үлгілерін алып келді. Алдағы уақытта астероидтар мен планеталардың серіктеріне бағытталған миссиялар жоспарланып отыр. Жапония АҚШ-тың «Артемида» бағдарламасына қатысып, ол Айға пилотталған миссияларды дайындауға арналған. Бұл Жапония ғарышкерлеріне жақын арада Ай бетіне шығу мүмкіндігін береді.
Әскери салада Жапония барлау спутниктерін – IGS жүйесін жетілдіріп, АҚШ-пен бірге кибершабуылдар мен қарсы спутник қаруына қарсы технологиялар жасап жатыр.
Оңтүстік Корея – ғарыш жарысындағы жаңа ойыншы
Оңтүстік Корея ғарыш державалары қатарына жаңа қосылып жатыр, бірақ жетістіктері елеулі. 2022 жылы «Данури» атты алғашқы Ай зондын ұшырды. Болашақ миссиялар Айға қонуға бағытталған. Өзінің KSLV-II Nuri атты зымыранының жетістігі Кореяға спутниктерді өз бетінше орбитаға шығаруға жол ашты.
Әскери күштері де ғарыштағы қорғаныс технологияларына инвестиция құйып, АҚШ-пен ынтымақтаса отырып, қарсы спутник және киберқорғаныс жүйелерін дамытып келеді. Оңтүстік Корея ғарыш жарысында сенімді ойыншыға айналуда.
Солтүстік Корея – ғарыш пен әскери бағдарламалар
Солтүстік Корея ғарыш бағдарламасын Ұлттық аэрокосмостық даму басқармасы аясында жүргізеді. Алайда оның негізгі әрекеті көп жағдайда ұзаққашықтықты баллистикалық ракеталарды сынауға бағытталған. 2016 жылы Солтүстік Корея «Кванмёнсон-4» атты спутнигін орбитаға шығарды, бұл халықаралық қауымдастықта МБР технологиясын сынау ретінде қабылданды.
Соңғы жылдары Солтүстік Корея жаңа спутниктерді ұшыру жоспарын жиі жариялайды, алайда батыс барлауы бұл әрекеттерді ракеталық технологияны дамыту деп санайды.
Ресей мен Қытайдың ғарыш саласындағы ынтымақтастығы
Ресей Азия елдерімен ғарыш саласында ынтымақтастықты дамытып, халықаралық ғылыми жобаларға қатысып, технологиялармен алмасып, бірлескен спутниктік бағдарламаларды іске асыруда. Азиаттық елдер өзара ынтымақтастыққа ден қойып, ғылыми-зерттеу, тәжірибелік-конструкторлық және технологиялық жобаларды жүзеге асыруда. Бұл тек мемлекеттік деңгейде ғана емес, жеке секторда да өсіп келеді.
Азиядағы ең маңызды серіктестіктердің бірі – соңғы жылдары қарқынды дамып келе жатқан Қытай мен Ресей арасындағы ынтымақтастық. Екі алып мемлекет бірлескен ғарыштық ұшуларға қатысты бірнеше келісімге қол қойды. Сол жобалардың ішіндегі ең ірісі – Айдағы жаңа халықаралық ғарыш станциясын салу.
Бұл жоба Қытай мен Ресейдің зымыран технологияларын, робототехниканы және өмірді қамтамасыз ету жүйелерін біріктіреді. Станция алдағы уақытта Марс пен Күн жүйесінің басқа нысандарына бағытталған миссиялардың бастау алаңы ретінде қызмет етпек. Бұл ынтымақтастық тек технологиялық бастама ғана емес, сонымен бірге екі елдің халықаралық аренадағы орнын нығайтатын стратегиялық одақ болып табылады.
Қытай мен Үндістанның ғарыш технологияларын дамытудағы өзара әрекеті де күннен күнге маңыздылығын арттырып келеді. Әсіресе спутниктік технологиялар мен ғарыштық миссиялар аясындағы бірлескен жобалар белсенді жүріп жатыр. ISRO мен CNSA (Қытайдың ғарыш агенттігі) телескоптар мен Жерді бақылау жүйелеріне қатысты жаңа технологияларды зерттеу бағытында ынтымақтасуда.
Геосаяси шиеленіс кейде ынтымақтастыққа кедергі келтірсе де, екі ел ғарыш технологияларын бөлісу арқылы өздеріне пайда көріп отырғанын байқатады.
Сонымен қатар, Япония мен Үндістан да ғарыштық технологиялар саласында серіктесуге басымдық беруде. Әлемдегі ең ілгері технологиялық базаның бірі саналатын Жапония Үндістанның ғарыш секторымен бірігіп жұмыс істейді. JAXA мен ISRO бірлескен зерттеу жобаларын жүзеге асырып, Жерді бақылау спутниктерінің мәліметтерін алмасуда. Мысалы, 2019 жылы Жапония мен Үндістан ұлттық ғарыш агенттіктерінің арасында деректер алмасу бойынша бірлескен миссия ұйымдастырылды. Бұдан бөлек, екі ел климаттың өзгеруін бақылау мен жаңа навигациялық жүйелерді дамыту мақсатында жаңа спутниктерді құруға ынтымақтастық ниетін білдірген.
Оңтүстік Корея да халықаралық ынтымақтастықта белсенді рөл атқаруда. Ел Қытай, АҚШ және Жапониямен стратегиялық серіктестік орнатып, ракеталық және спутниктік технологияларды дамытуда бірлесіп жұмыс істейді. Корей аэрокосмостық зерттеу институты (KARI) өз мүмкіндіктерін, әсіресе байланыс спутниктері, барлау спутниктері және навигациялық жүйелер саласында қарқынды кеңейтуде.
Ғарышты игеру саласында Оңтүстік Корея Азия елдерімен халықаралық зерттеу бағдарламалары аясында ынтымақтастық орнатқан. Жақын жылдары ел алғашқы пилотталған миссияларын Айға жіберуді жоспарлап отыр. Бұл операциялар АҚШ және Қытаймен, оның ішінде маңызды технологиялық серіктес ретінде, бірлесе жүзеге асады.
Азиадағы жеке компаниялардың да ынтымақтастығы қарқынды дамуда: космикалық стартаптар өзара және халықаралық алыптармен бірігіп, жобаларын жүзеге асыруда. Мысалы, Қытайдағы iSpace, OneSpace, Үндістандағы Skyroot Aerospace және Жапониядағы Interstellar Technologies сияқты компаниялар өз ғарыштық жобаларын іске асыруда. Көптеген осындай компаниялар үшін НАСА мен SpaceX сияқты ірі ғарыш агенттіктері мен халықаралық серіктестермен ынтымақтастық олардың дамуы мен қызметтерін коммерцияландыруда шешуші маңызға ие болып отыр.
Азияның ғарыш саласындағы болашағы өте қарқынды және алдағы онжылдықтарда бұл өңір ғарышты игеру жарысында әлемдік көшбасшыға айналуы ықтимал. Ай мен ғарышты зерттеу – азиялық ғарыш бағдарламаларының басты бағыттарының бірі болмақ.
Келесі жылдары аймақтан технологиялық мүмкіндіктерін дәлелдейтін және Жерден тыс адамның ұзақ мерзімді болуы үшін қажетті миссиялар күтілуде. Жоспарларда тұрақты ай станцияларын салу бар, олар ғарышты әрі қарай зерттеуге бастау алаңы болады. Ай ресурстарын зерттеу мен пайдалану қарқынды жүріп, экономикалық маңызы зор жобаларға айналуы мүмкін. Судың және гелий-3 сияқты энергия көздерінің ізденістері болашақ энергетика мен ғарыш технологиялары үшін жаңа мүмкіндіктер ашады.
Мемлекеттік зерттеу бағдарламаларымен қатар, жеке сектордың да қарқынды дамуы байқалады. Бұрын бұл салада толығымен мемлекеттік құрылымдар басым болса, қазір американдық SpaceX үлгісі бойынша көптеген компаниялар ракеталар, спутниктер мен ғарышқа қолжетімділікті арзандататын технологиялар жасап жатыр.
Жеке компаниялар коммерциялық ғарыштық ұшуларды дамытып, суборбиталық жолаушылар рейстері де шындыққа айналуы ықтимал. Қайта қолданылатын ракеталар мен инновациялық қозғалтқыштарды жасау шығындарды азайтып, азиялық ғарыш нарығының бәсекеге қабілеттілігін арттырады.
Азия спутниктік топтамаларды құруда да көш бастап, ғаламдық байланыс, Жерді бақылау және қорғаныс жүйелерін жетілдіруге қажетті спутниктерді көптеп шығарады. Спутниктік байланыс нарығында төңкеріс болады, ал заманауи желілер ең шалғай аймақтарда да кең жолақты интернетті қамтамасыз етеді.
Ғарыш қауіпсіздік саласында қарқынды дамып, барлау және әскери жүйелер көптеген елдердің қорғаныс стратегиясының негізі болады. Доссыз спутниктерді жоюға арналған технологиялар, қауіптерді анықтаудың алдыңғы қатарлы жүйелері мен гипердыбыстық қарумен тәжірибелер ғарыстың милитаризациясы мен қарулануын жылдамдатады.
Азиялық ғарыш нарығының болашағы – зерттеулер дәуірі, жеке сектордың өсуі және ғарыстың милитаризациясы. Бұл өңір тек инновацияның орталығы ғана емес, сонымен қатар ғарыш экономикасының жаңа үлгілерін жасап, адамзаттың ғарыс туралы түсінігін өзгертуі ықтимал. Алдағы онжылдықтарда Азия тек көшбасшыларды қуалап қана қоймай, көптеген көрсеткіштер бойынша озып, әлемдік ғарыш саласының даму бағытын белгілей алады.
Қазақстан – ғарыш саласындағы әлемдік көшбасшылардың бірі болуға толық мүмкіндігі бар ел. Байқоңыр сияқты әлемге танымал ғарыш айлағы мен ұлы ғарышкерлеріміздің тарихы – біздің ұлттық мақтанышымыз. Алайда бүгінгі таңда еліміздің ғарыш саласындағы орны мен болашағы қандай? Бұрынғы жетістіктерімізге сай даму бар ма, әлде бұл салада артта қалып барамыз ба? Осындай маңызды сұрақтарды алдағы материалдарымызда кеңінен талдап, еліміздің ғарыш саласындағы әлеуеті мен даму бағыттарын сараптайтын боламыз.
Шетелдік БАҚ материалдары бойынша жазылды.
