Соңғы апталарда Қазақстанды бірқатар жасөспірімдер мен жастардың өз-өзіне қол жұмсауы дүр сілкіндірді. Суицидке бел алғандардың жастары да әртүрлі: биіктен құлап қаза тапқан екі оқушы қыз, бірнеше күннен кейін 12 жасар қыз бала 13- қабаттан құлап түсті, ал тағы біраз уақыт өткен соң 18 жастағы жігіт биіктен секіріп қаза тапты. Олардың неліктен осындай шешімге келгені туралы арнайы мамандар тексеру жұмысын жүргізуде. Жоғарыда көрсетілген мысалдар арқылы жастардың психикалық тұрғыда тұрақсыз екенін байқасақ болады.
Уақыт бір орында тұрмайды, ата-аналар қанша қаламаса да, бүгінде тіпті бастауыш сынып оқушылары білім алу үшін түрлі құрылғыларды пайдалануға мәжбүр. Үй тапсырмаларын орындау үшін қажетті ақпаратты іздеу түрлі құрылғылардың көмегімен жүзеге асады. Ғылыми-техникалық прогрестен бас тарту мүмкін емес. Қазіргі балалар психологтарының айтуынша, балаларды заманауи байланыс құралдарын қауіпсіз пайдалануға үйрету және ғаламтор желілеріндегі белсенділігін бақылау өте маңызды.
Өкінішке қарай, жасөспірімдер өздерін ересек әрі ақылды сезінуге бейім, сондықтан да ата-аналарының кеңесіне құлақ аспай, интернеттен, әсіресе әлеуметтік желілерден, ақпарат іздеп, достарының немесе мүлде бейтаныс адамдардың пікіріне көбірек сенеді.
“Көбіне, жасөспірімдер сенгіш келеді. Балалар ата-аналарының айтқандарына емес, басқа біреулердің сөздеріне, әсіресе достарының пікірі мен ғаламтор желісінде айтылған ақпараттарға көбірек сенеді. Жасөспірім шақта ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынаста түсініспеушіліктер жиі орын алып, кедергілер пайда болады. Сондықтан да бала өзін толғандырған сұрақтар бойынша қолдау іздеу мақсатымен достарына жүгінеді.”, – деп түсіндіреді ННПИБД «Өркен» институтының аға ғылыми қызметкері Айым Бақыт.
ДДСҰ мәліметтеріне сәйкес, әлемде жасөспірімдер суицидтің 20%-ын құрайды. Әр 100 мың адамға шаққанда орташа есеппен 7 оқиға тіркеледі. Бұл кезеңде жасөспірімдердің даму ерекшеліктеріне байланысты дағдарыс уақытында екенін ескеру қажет. Жасөспірімдер өздерінің енді бала емес екенін, алайда ересекке де жатпайтынын түсінеді . Себебі, жасөспірімдердің ересек өмірмен қарым-қатынасы әлі қалыптасып үлгермеді.
Қазақстандық жасөспірімдерге көмектесуге психологтар 111 байланыс орталығы да атсалысады, оған жыл сайын 1200-ден астам өтініш келеді. Барлық көмекке мұқтаж жастардың хабарласпайтынын ескерсек, бұл көрсеткіш әлдеқайда жоғары болуы мүмкін.
Балалар мен жасөспірімдер психикасына әлеуметтік желілердің зиянды әсер ету жайттары артып келеді. Шын мәнінде, бұл ересектердің толық түсінбейтін, күмәнді ақпараттың үлкен көлемі. Осы жылы әлеуметтік желілерде суицидті насихаттайтын 22 контент фактісі анықталды.
Әлеуметтік желілердің балалар мен жасөспірімдер психикасына зиянды әсері туралы пікірлер көбейіп барады. Шындығында, ересектер бұл мәселені жеткілікті түрде түсінбейді және көбінесе күмәнді ақпаратқа сүйенеді. Бұл тек мектеп оқушыларының құпия ақпараттарын немесе паролдерін қорғауға қатысты емес. Осы жылы әлеуметтік желілерде суицидті насихаттайтын 22 контент анықталды.
Парламент өкілдері де мәселенің өзектілігін жоққа шығармайды. Олар балалар мен жасөспірімдердің қауіпсіздігін арттыру мақсатымен әлеуметтік желілерге қатысты заңнамалық шараларды күшейтуді ұсынады. Депутат Жұлдыз Сүлейменованың пікірінше, әлеуметтік желіде қауіпті ақпараттың таралуына жол бермеу үшін жұмыс алгоритмдерін өзгерту қажет, деп хабарлайды 24.kz.
Балалар мен жасөспірімдер кибербуллинг мәселелерін заң негізінде шешуге болатынын білмейді. Бұл үшін айыппұлдардан бастап, түрмеге қамауға дейінгі түрлі шаралар қарастырылған. Анонимді немесе басқа адамның атын жамылған адамдарды анықтау қиындық тудырмайды. Кейбір құқықбұзушылықтар үшін 14 жастан бастап жауапкершілік қарастырылғанын ескеру қажет. Егер жасөспірім заңды бұзса, оның ата-анасы да жауапқа тартылады. Ата-аналардың балалары үшін заң алдында жауап беретінін ұмытпау керек.
Балалар үшін отбасының қолдауын сезіну өте маңызды. Олар қандай жағдай болмасын, тіпті ұят немесе ыңғайсыздық тудырса да, ата-аналарына сеніммен жүгіне алатынын білуі керек. Сондай-ақ, мәселені ертерек шешу керек екенін түсінгені жөн.
Алайда, мәселені күш қолдану арқылы шешу жасөспірімді қателіктерден қорғай алмайды. Керісінше, өзара құрмет пен сенімге негізделген әңгіме әлдеқайда тиімді болмақ.
Психологтардың кеңесі бойынша, егер балаға ұятсыз немесе орынсыз әрекеттер жасауға мәжбүрлеп, қорқытып, жағымсыз хабарламалар жазып, тіл тигізсе немесе жалған айыптар тақса, мұндай хабарламаларды жасыру немесе жою жағдайды одан сайын ушықтыруы мүмкін. Сондықтан жасөспірім мұндай хат-хабарламаларды суретке түсіріп, ата-анасынан көмек сұрағаны жөн. Ата-аналар полиция, прокуратура, балалар құқығын қорғау ұйымдары, психологтар және тағы басқа мекемелер арқылы қолдау көрсете алады. Қажет болған жағдайда, жасөспірім 111 байланыс орталығына да хабарласа алады.
Өзін-өзі өлтіруге итермелейтін сайттар мен жарақаттау немесе өлімге әкелетін қауіпті ойындар бала үшін әсіресе қауіпті. Мысалы, үйдің шетіне шығып суретке түсу, келе жатқан көліктің алдынан жүгіріп өту сияқты әрекеттер жасөспірімдердің өміріне қатер төндіреді.
Депутат Сергей Пономаревтің айтуынша, «Қызыл дельфин» сияқты зиянды әсері бар материалдар балалардың санасына терең сіңіп барады. Бұл контент алдымен 2-3 жас шамасындағы балаларға YouTube арқылы жетсе, кейін Telegram арналарына ауысады.
“Қазіргі уақытта бұл – ұсыныс ретінде қарастырылып жатқан жобалар ғана. Әзірге нақты шешімдер қабылданған жоқ. Егер мұндай жағдайлар қайталанып, кеңінен таралатын болса, қатаң шаралар қолдану қажет. Алайда, бұл мәселеде сарапшылардың мұқият талдауы қажет”- дейді депутат.
Бұл бағытта ата-аналар мен мемлекеттің күш-жігерін біріктіру маңызды. Депутат Жұлдыз Сүлейменованың пікірінше, қауіпті немесе заңсыз ақпараттарды жариялайтын әлеуметтік желілердің әкімшілеріне қатысты қатаң шаралар қолдану қажет. Осыған байланысты мемлекет желідегі ақпараттық кеңістікке бақылауды күшейтуі керек.
“Әлеуметтік желілер арқылы таралатын ақпаратқа мемлекет пен қоғам бақылауды күшейтуді талап етуі қажет. Балаларға зиян келтіретін заңсыз материалдарды таратуға қатаң шектеу қойылуы тиіс. Егер бұл талап орындалмаса, мемлекет қауіпті мазмұнды толық бұғаттау шараларын қолға алуы керек. Ал егер қауіпті мазмұнды жеке-жеке бұғаттау мүмкін болмаса, заң бұзған әлеуметтік желілерді толығымен бұғаттау қажет,” – деп түсіндіреді Жұлдыз Сүлейменова.
Оның пікірінше, балаға қоқан-лоқы көрсетіп, оны заңсыз әрекеттерге итермелейтін немесе қауіпті ойындарға, әсіресе суицидке итермелейтіндерді жазалау керек. Балалардың өмірі қауіпке тігілгенде, ымыраға келуге болмайды, дейді депутат.
